ทุติยนฺติ จ วิตกฺกรหิเต วิตกฺกวิจารทฺวยรหิเต จ ญายาคตา เทสนาฯ ทุติยํ อธิคนฺตพฺพตฺตา วิจารมตฺตรหิเตปิ ทฺวยปฺปหานาธิคตสมานธมฺมตฺตาฯ เอวญฺจ กตฺวา ปญฺจกนยนิทฺเทเส ทุติเย วูปสนฺโตปิ วิตกฺโก ตํสหายวิจาราวูปสเมน น สมฺมาวูปสนฺโตติ วิตกฺกวิจารทฺวยรหิเต วิย วิจารวูปสเมเนว ตทุปสมํ เสสธมฺมสมานตญฺจ ทสฺเสนฺเตน ‘‘วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ ตติยํ จตุกฺกนเย ทุติเยน นิพฺพิเสสํ วิภตฺตํฯ ทุวิธสฺสปิ สหายวิรเหน อญฺญถา จ วิตกฺกปฺปหาเนน อวิตกฺกตฺตํ สมาธิชํ ปีติสุขตฺตญฺจ สมานนฺติ สมานธมฺมตฺตาปิ ทุติยนฺติ นิทฺเทโสฯ วิจารมตฺตมฺปิ หิ วิตกฺกวิจารทฺวยรหิตํ วิย ‘‘ยสฺมิํ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ อวิตกฺกวิจารมตฺตํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ อวิตกฺกํ สมาธิชํ ปีติสุขนฺติ วิภตฺตํฯ ปฐมชฺฌาเน วา สหจารีสุ วิตกฺกวิจาเรสุ เอกํ อติกฺกมิตฺวา ทุติยมฺปิ ตตฺรฏฺฐเมว โทสโต ทิสฺวา อุภยมฺปิ สหาติกฺกมนฺตสฺส ปญฺจกนเย ตติยํ วุตฺตํ ตติยํ อธิคนฺตพฺพตฺตาฯ ปฐมโต อนนฺตรภาเวน ปนสฺส ทุติยภาโว จ อุปฺปชฺชติฯ กสฺมา ปเนตฺถ สรูปโต ปญฺจกนโย น วิภตฺโตติ? วิเนยฺยชฺฌาสยโตฯ ยถานุโลมเทสนา หิ สุตฺตนฺตเทสนาติฯ

ปฏิปทาจตุกฺกาทิวณฺณนา

[176-180] ตทนุรูปตาติ ตสฺส ปฐมาทิชฺฌานสฺส อนุรูปสภาวาฯ ยถาลทฺธชฺฌานํ สนฺตโต ปณีตโต ทิสฺวา อสฺสาทยมานา นิกนฺติ ตํสมฺปยุตฺตา ขนฺธา วา ตทารกฺขภูตา สติเยว วา ตสฺส ฌานสฺส อนุจฺฉวิกตาย ‘‘ตทนุธมฺมตา สตี’’ติ วุตฺตาติฯ กทาจีติ ยทา ปฐมํ อธิคนฺตฺวา ยถานิสินฺโนเยว วินา ปโยคนฺตรํ ทุติยาทีนิ อธิคจฺฉติ, อีทิเส กาเลติ อตฺโถฯ

[186] กุสลชฺฌานสฺส อธิคตตฺตา ‘‘เสกฺขา’’ติ วุตฺตํฯ น หิ เต อุปฺปาเทนฺติ นามาติ อริยมคฺคกฺขเณ รูปาวจรชฺฌานานํ อนุปฺปชฺชมานตํ สนฺธายาหฯ